Nhiễm ký sinh trùng là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học

Định nghĩa Nhiễm ký sinh trùng

Nhiễm ký sinh trùng là tình trạng ký sinh (parasite) sống dựa vào vật chủ người hoặc động vật, sử dụng các cơ quan, mô hoặc dinh dưỡng của vật chủ để tồn tại và sinh sản, gây tổn thương hoặc rối loạn chức năng cơ thể. Ký sinh trùng có thể phân bố ở nhiều vị trí khác nhau như đường tiêu hóa, máu, gan, phổi, da và các mô liên kết.

Khái niệm “ký sinh trùng” bao gồm ba nhóm chính: đơn bào (protozoa), giun sán (helminths) và ngoại ký sinh (ectoparasites). Mỗi nhóm có đặc điểm hình thái, chu kỳ sinh học và cơ chế gây bệnh riêng. Tùy loại ký sinh, mức độ bệnh lý có thể từ nhẹ (tiêu chảy, mệt mỏi) đến nặng (suy đa tạng, tử vong).

Nhiễm ký sinh trùng không chỉ là vấn đề y tế cá nhân mà còn là thách thức sức khỏe cộng đồng ở nhiều vùng khí hậu nhiệt đới, thiếu nước sạch và điều kiện vệ sinh kém. Quản lý hiệu quả đòi hỏi hiểu rõ bản chất ký sinh, đường lây và yếu tố thuận lợi để triển khai biện pháp phòng ngừa – điều trị phù hợp.

Phân loại ký sinh trùng

Ký sinh trùng được chia thành ba nhóm chính theo đặc tính hình thái và sinh học:

• Protozoa–đơn bào: ký sinh đơn bào, di chuyển bằng roi, chân giả hoặc lông bơi. Ví dụ: Plasmodium (gây sốt rét), Giardia lamblia (gây tiêu chảy mạn), Entamoeba histolytica (gây amip gan).
• Helminths–giun sán: ký sinh đa bào, gồm giun tròn (nematodes) như Ascaris lumbricoides, giun móc (Ancylostoma duodenale), giun chỉ (Wuchereria bancrofti); giun dẹp (trematodes) như Schistosoma; và sán dây (cestodes) như Taenia solium.
• Ectoparasites–ngoại ký sinh: sống trên bề mặt da hoặc lông tóc, bao gồm chấy (Pediculus humanus), rận, ghẻ (Sarcoptes scabiei) và ve. Chúng có thể truyền mầm bệnh khác qua vết đốt hoặc gãi xước da.

Việc phân loại chính xác giúp lựa chọn kỹ thuật chẩn đoán (soi trực tiếp, xét nghiệm kháng nguyên, PCR) và phác đồ điều trị đặc hiệu. Một số ký sinh hiện có kháng thuốc, đòi hỏi phối hợp thuốc hoặc thay đổi nhóm dược chất.

Vòng đời và cơ chế lây truyền

Mỗi loại ký sinh có chu kỳ phát triển đặc thù, thường trải qua giai đoạn tiền ấu trùng hoặc bào nang bên ngoài vật chủ chính và giai đoạn sinh sản trong cơ thể vật chủ hoặc vật trung gian. Hiểu rõ vòng đời giúp xác định điểm can thiệp hiệu quả nhất.

• Plasmodium spp.: muỗi Anopheles hút máu người mang giao bào, trong ruột muỗi phát triển thành sporozoite rồi truyền ngược lại khi muỗi đốt; sporozoite xâm nhập gan, nhân lên rồi vào máu tấn công hồng cầu.
• Giardia lamblia: bào nang tồn tại trong nước hoặc thực phẩm ô nhiễm, xâm nhập đường tiêu hóa, phát tán thành thể hoạt động gắn vào niêm mạc ruột non gây tiêu chảy.
• Schistosoma spp.: ấu trùng dạng cercariae trong nước ngọt xuyên qua da, vào mạch máu, trưởng thành trong hệ tĩnh mạch tiền đình ruột hoặc bàng quang và đẻ trứng.

Đường lây truyền phổ biến bao gồm:

1. Qua trung gian véc tơ: muỗi, bọ chét, ve, kiến.
2. Qua đường tiêu hóa: nước, thực phẩm nhiễm bào nang.
3. Tiếp xúc da: trực tiếp với nước hoặc dịch cơ thể có ấu trùng.
4. Tiếp xúc gián tiếp: qua bề mặt, quần áo, chăn màn có trứng hoặc ve ký sinh.

Dịch tễ học

Nhiễm ký sinh trùng phân bố không đồng đều tùy theo điều kiện khí hậu – môi trường và mức độ phát triển kinh tế – xã hội. Vùng nhiệt đới, cận xích đạo với nhiệt độ và độ ẩm cao, thiếu nước sạch, hệ thống tiêu úng kém là “điểm nóng” của nhiều bệnh ký sinh.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới, hàng năm 200–300 triệu ca sốt rét, trên 500.000 ca tử vong và hơn 1 tỷ người cần điều trị giun đường ruột định kỳ ở các quốc gia đang phát triển (WHO NTDs).

Bệnh ký sinh	Khu vực lưu hành	Số ca ước tính/năm
Sốt rét (Plasmodium falciparum)	Châu Phi hạ Sahara	200–250 triệu
Giun chỉ lymphatic (W. bancrofti)	Châu Á, Châu Phi	120–150 triệu
Giun đũa (Ascaris lumbricoides)	Khắp nơi	800–1.2 tỷ
Amip ruột (E. histolytica)	Toàn cầu	50–100 triệu

Dịch tễ học thay đổi theo mùa, điều kiện vệ sinh cá nhân và chương trình phòng chống. Theo dõi tình hình qua khảo sát dân số (GEMS, DHS) và hệ thống giám sát bệnh truyền nhiễm giúp điều chỉnh chiến lược can thiệp hiệu quả.

Cơ chế sinh bệnh học

Ký sinh trùng gây bệnh qua nhiều cơ chế: xâm nhập và phá hủy trực tiếp tế bào vật chủ, tiết độc tố hoặc gây rối loạn miễn dịch. Ví dụ, Plasmodium falciparum nhân lên trong hồng cầu, làm vỡ hồng cầu và giải phóng hemozoin kích hoạt phản ứng viêm mạnh mẽ.

Helminths như Schistosoma mansoni đẻ trứng trong mao mạch, trứng di chuyển vào mô gan hoặc ruột, gây viêm mạn tính và xơ hóa. Quá trình này gián tiếp làm tổn thương chức năng gan, giảm khả năng tổng hợp protein và bài tiết mật.

Ngược lại, protozoa đường ruột như Giardia lamblia gắn chặt vào niêm mạc ruột non, làm giảm sự hấp thụ dưỡng chất, làm tổn thương vi nhung mao và dẫn đến tiêu chảy mạn tính, suy dinh dưỡng (CDC Giardia).

Triệu chứng lâm sàng

Triệu chứng phụ thuộc vào loài ký sinh và cơ quan bị xâm lấn, thường không đặc hiệu, gây khó khăn trong chẩn đoán sớm. Triệu chứng chung bao gồm sốt, mệt mỏi, thiếu máu, đau bụng, tiêu chảy, gầy sút và phù nề.

Ví dụ sốt rét có tính chất cách hồi theo chu kỳ 48–72 giờ, kèm ớn lạnh, vã mồ hôi và đau đầu; amip gan gây áp xe gan, sốt kéo dài và đau hạ sườn phải; giun chỉ lymphatic gây phù bạch huyết và biến dạng chi (WHO NTDs).

Bệnh ký sinh	Triệu chứng đặc trưng	Thời gian ủ bệnh
Sốt rét	Sốt chu kỳ, ớn lạnh, vã mồ hôi	7–30 ngày
Giardia	Tiêu chảy, đầy hơi, giảm cân	1–2 tuần
Amip gan	Áp xe gan, đau hạ sườn phải	2–6 tuần
Schistosoma	Ngứa da, viêm mạch, xơ gan	2–8 tuần

Chẩn đoán

Chẩn đoán ban đầu dựa vào lâm sàng và tiền sử tiếp xúc với môi trường nguy cơ. Xác nhận ký sinh thường qua soi trực tiếp mẫu máu, phân hoặc dịch tổn thương dưới kính hiển vi.

• Xét nghiệm nhanh (RDT) phát hiện kháng nguyên Plasmodium trong máu.
• ELISA hoặc PCR để tăng độ nhạy, độ đặc hiệu, đặc biệt với Entamoeba histolytica và Giardia.
• Siêu âm hoặc CT gan-thận phát hiện áp xe hoặc nang ký sinh trùng.

Đối với ectoparasites, khám da và soi sợi tóc/phân tích mẫu ghẻ cho kết quả chính xác. Việc kết hợp nhiều phương pháp chẩn đoán giúp giảm tỷ lệ âm tính giả và hướng dẫn điều trị hiệu quả hơn.

Điều trị

Nguyên tắc điều trị là sử dụng thuốc có hoạt tính đặc hiệu với loài ký sinh, liều và thời gian hợp lý để tiêu diệt hoàn toàn mà giảm thiểu thất bại điều trị. Điều trị kết hợp thường được áp dụng khi có đồng nhiễm nhiều loài.

• Sốt rét: Artemisinin-based Combination Therapy (ACT) như artemether–lumefantrine hoặc artesunate–amodiaquine (WHO Malaria Guidelines).
• Giardia/Amip ruột: Metronidazole 250–400 mg 3 lần/ngày trong 5–7 ngày.
• Schistosoma: Praziquantel 40 mg/kg liều đơn hoặc chia 2 liều/ngày.
• Giun đường ruột: Albendazole 400 mg liều đơn, hoặc Mebendazole 100 mg 2 lần/ngày trong 3 ngày.

Theo dõi điều trị qua lâm sàng và xét nghiệm kiểm tra sau 2–4 tuần để đảm bảo loại trừ ký sinh hoàn toàn, ngăn ngừa kháng thuốc và tái nhiễm.

Phòng ngừa và kiểm soát

Phòng ngừa chủ động kết hợp nhiều biện pháp nhằm giảm tiếp xúc và tiêu diệt vectơ, đồng thời tăng cường vệ sinh cá nhân và môi trường. Các chiến dịch tẩy giun định kỳ, phun thuốc diệt muỗi và xử lý nước an toàn là nền tảng kiểm soát hiệu quả.

• Phủ lưới chống muỗi tẩm hóa chất, phun xịt nội ngoại thất diệt muỗi.
• Uống thuốc tẩy giun tập trung ở nhóm trẻ em và phụ nữ mang thai (WHO Preventive Chemotherapy).
• Đun sôi hoặc lọc nước; rửa rau quả; vệ sinh nhà cửa tránh ổ nước đọng.
• Giáo dục cộng đồng về rửa tay, giữ gìn vệ sinh cá nhân và tránh tiếp xúc với môi trường ô nhiễm.

Biện pháp	Đối tượng	Tần suất
Phun diệt muỗi	Cộng đồng vùng sốt rét	6 tháng/lần
Tẩy giun	Trẻ em 2–14 tuổi	6 tháng/lần
Lọc/đun nước	Toàn dân	Hàng ngày

Tác động đến sức khỏe cộng đồng

Nhiễm ký sinh trùng làm giảm chất lượng sống, suy dinh dưỡng, thiếu máu và ảnh hưởng phát triển thể lực, trí tuệ trẻ em. Gánh nặng y tế và chi phí điều trị lớn gây áp lực lên hệ thống y tế và kinh tế cộng đồng.

Trong khu vực lưu hành cao, ký sinh trùng góp phần vào vòng luẩn quẩn nghèo đói – bệnh tật. Chương trình kiểm soát hiệu quả giúp giảm tử vong trẻ em, cải thiện sự phát triển kinh tế và thúc đẩy công bằng xã hội (WHO NTDs).

Tài liệu tham khảo

• World Health Organization. Neglected Tropical Diseases. WHO; 2024. https://www.who.int/teams/control-of-neglected-tropical-diseases
• Centers for Disease Control and Prevention. Parasites – CDC. CDC; 2024. https://www.cdc.gov/parasites/index.html
• World Health Organization. Guidelines for the treatment of malaria. WHO; 2021. https://www.who.int/publications/i/item/9789240031352
• Murray PR, Rosenthal KS, Pfaller MA. Medical Microbiology. 9th ed. Elsevier; 2020.
• CDC. Preventive Chemotherapy to Control Soil-transmitted Helminth Infections. WHO/PC; 2017. https://www.who.int/publications/i/item/9789241503006
• Peterson AT, et al. Parasitic Diseases. Springer; 2018.